Z najwiêksz± przyjemno¶ci± przedstawiamy Pierwszy Przewodnik po Czêstochowie i Okolicy z 40-ma ilustracyami planem miasta Czêstochowy i Map± Okolic wydawnictwa Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego z 1909 roku. Informujemy, ¿e Redakcja Serwisu celowo zmieni³a kolejno¶æ oraz sk³adnie poszczególnych, przypadkowych zdañ dlatego prosimy o nie kopiowanie poni¿szych informacji. _____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________ Nie bierzemy odpowiedzialno¶ci za zamieszczone przez nas informacje oraz za decyzje i konsekwencje jakie Odwiedzj±cy podejm± na ich podstawie. Mamy nadziejê, ¿e nasz serwis jest dobrym niezale¿nym ¼ród³em wielu informacji i bêdzie stanowi³ kompendium wiedzy o Czêstochowie dla wszystkich internautów. Ostatnia modyfikacja: 2011-04-02
RYS HISTORYCZNY Historya Czêstochowy- to g³ównie historya Jasnej Góry; tej za¶ w krótkim zarysie podaæ nie mo¿na, gdy¿ jest tak ¶ci¶le zwi±zana z dziejami ca³ej Polski, przynajmniej w dwóch ostatnich wiekach jej niezale¿no¶ci, ¿e mimowoli musieliby¶my wkroczyæ w ogólny bieg wypadków historycznych, na co znowu rozmiary Przewodnika nie pozwalaj±. To te¿ nie kusz±c siê o ca³okszta³t dziejów, podajemy tu trzy krótkie szkice traktuj±ce 1) o pielgrzymkach królów polskich do Jasnej Góry, 2) o rozwoju historycznym miasta, 3) o twierdzy Jasnogórskiej. II. Rys Historyczny rozwoju miasta Czêstochowy Czêstochowa powsta³a z po³±czenia dwóch odrêbnych osad: miasteczka Starej Czêstochowy, po³o¿onego nad rzek± Wart±, w ziemi ma³opolskiej, w dawnym powiecie lelowskim województwa krakowskiego, oraz wioski Czêstochówki, umieszczonej u podnó¿a Jasnej Góry. Kto i kiedy za³o¿y³ to miasteczko, jakie by³y pierwsze jego dzieje, wobec braku jakichkolwiek ¶wiadectw historycznych wiedzieæ nie mo¿emy. Chlebowski jednak zwraca bardzo s³usznie uwagê, ¿e ju¿ sama nazwa Czêstochowy stanowi powa¿n± wskazówkê jej czysto s³owiañskiego, daleko w zamierzch³± przesz³o¶æ siêgaj±cego pochodzenia. Prawdopodobnie osada tutejsza by³a niegdy¶ w³asno¶ci± Czêstocha, a za³o¿on± zosta³a w tych czasach, kiedy topografia ziem s³owiañskich wi±za³a siê jeszcze naj¶ci¶lej z kwitn±cym podówczas wszechw³adnie ustrojem rodowym spo³eczeñstwa. Pierwsz± historyczn± wzmiankê o naszem mie¶cie spotykamy w 1377 r., gdy król Ludwik wêgierski obdarowa³ swego ulubieñca, W³adys³awa ks. Opolskiego, ziemi± Wieluñsk± wraz ze starostwem Olsztyñskiem, w obrêbie którego le¿a³a równie¿ i Czêstochowa. W 1382 r. ks Opolski ufundowa³ klasztor Jasnogórski i osobnym przywilejem nie tylko przeznaczy³ mu na w³asno¶æ wsi Czêstochówkê i Kawodrzê, ale w dodatku zapewni³ mu dochody na dziesiêcinach p³aconych z czynszów miejskich i z m³ynów miasteczka Czêstochowy. Od tej pory dzieje Czêstochówki wi±¿± siê jak naj¶ci¶lej z dziejami samego klasztoru Jasnogórskiego. Mieszkañcy tej osady, podobnie jak to bywa³o zwykle w dobrach duchownych, uwolnieni zostali przywilejem fundacyjnym od wszelkich powinno¶ci i wypraw wojennych, od ciê¿arów publicznych z wyj±tkiem bardzo niewielkich stosunkowo op³at, sk³adanych na rzecz panuj±cego ksiêcia. Stara Czêstochowa jednak nie pozostawa³a d³ugo w rêkach Opolczyka, bo ju¿ W³adys³aw Jagie³³o odebra³ ambitnemu cudzoziemcowi wszystkie obszerne dobra na granicy ¶l±zkiej i wcieli³ je z powrotem do Korony. Wiek XV zaznaczy³ siê w dziejach Czêstochowy czêstemi rabunkowymi najazdami wojsk cudzoziemskich, przeci±gaj±cych w pobli¿u. Hussyci czescy, zamieszkuj±cy licznie pograniczne ¶l±zkie miasteczka, wojska najemne Jerzego z Podiebradu, zwabione s³aw± niezmiernych bogactw klasztoru, pustoszy³y nieraz miasto Czêstochowê i okoliczne wsi klasztorne. Kazimierz Jagielloñczyk, który po stronie czechów bra³ udzia³ w walce przeciw Maciejowi, królowi wêgierskiemu, niejednokrotnie odwiedza³ okolice Czêstochowy, zbieraj±c tu pospolite ruszenie, aby nastêpnie wkroczyæ st±d w ziemiê ¶l±zk± i opanowaæ Wroc³aw. Te wszystkie zamieszki wojenne tamowa³y swobodny wzrost i pomy¶lny rozwój miasta i powodowa³y, ¿e na przeci±g d³ugich lat pozosta³o ono zawsze tylko nie znacz±c±, ubog± osad± o charakterze wybitnie rolniczym. Dopiero dziêki zabiegom Zygmunta Jagielloñczyka, ksiêcia na G³ogowie i Opawie, Czêstochowa zaczê³a cokolwiek podnosiæ siê ze swego pierwotnego stanu zastoju i upadku. Za jego wstawiennictwem król Aleksander w 1502 r. nada³ mieszkañcom Czêstochowy wszelkie swobody miejskie na mocy prawa magdeburskiego, a w dwa lata pó¼niej pozwoli³ im w celu o¿ywienia stosunków handlowych zbudowaæ most na Warcie i pobieraæ myto od ka¿dego wozu z towarami. Lustracya z 1564 r. podaje nam dok³adnie stan miasta, który nast±pi³ bezpo¶rednio po tych zarz±dzeniach. W Czêstochowie by³o wtedy: domów 218, jatek rze¼niczych 14, piekarzy 19, szewców 23, pal±cych gorza³kê 9, garncarzy 10. Jarmarków rocznie odbywa³o siê 4. W razie pospolitego ruszenia miasto obowi±zane by³o wyprawiæ wóz wojenny nale¿ycie zaopatrzony. W XVI wieku ¿ycie ówczesnej Polski omija³o starannie Czêstochowê. Dopiero w 1620 r. odby³ siê w jej murach zjazd Zygmunta III z arcyksiêciem Karolem, biskupem wroc³awskim. Wtedy to zapad³a uchwa³a, na mocy której król Polski zmuszony by³ wys³aæ na pomoc cesarzowi, nêkanemu wojn± trzydziestoletni±, s³ynne w historyi zastêpy Lisowczyków. W 1652 r. bandy rozbójnicze z³upi³y i podpali³y Czêstochowê, która do szczêtu prawie zgorza³a. Niezad³ugo, bo zaledwie w kilka lat pó¼niej, w czasie wojny szwedzkiej, Czêstochowa, wyniszczona d³ugotrwa³em oblê¿eniem twierdzy Jasnogórskiej, podupad³a ostatecznie. Lustracya z 1664 r. ¶wiadczy o tem a¿ nadto dowodnie: domów w Czêstochowie by³o wtedy 156, piekarñ cechowych 10, sukienników 4, krawców 2, kowal 1, ku¶nierzy 2, szewców 12, bednarzy 3, miecznik i kotlarz, a gorza³kê pal±cych 20. W rok potem nowa, sro¿sza jeszcze klêska spad³a na Czêstochowê i jej okolice. Lubomirski, ówczesny starosta Olsztyñski, wyst±pi³ przeciwko królowi i na czele zbuntowanych wojsk zwi±zkowych roz³o¿y³ siê obozem pod Czêstochow±. W ¶lad za nim przyby³y tam równie¿ i wojska królewskie. Bitwa wywi±za³a siê nagle wskutek nieprzyjaznego spotkania podjazdów, pl±druj±cych po mie¶cie, w chwili, gdy rokoszanie przeprawiali siê jeszcze przez Wartê. Zrêczny manewr tylnej stra¿y jednak nietylko ocali³ zwi±zkowych, ale jeszcze przygotowa³ im ¶wietne zwyciêstwo. Sp³oszone chor±gwie litewskie wojska królewskiego daremnie chroni³y siê w rozsypce pod zamkniête szczelnie na znak neutralno¶ci bramy klasztoru. 1300 królewskich leg³o na placu boju, reszta wraz z swymi dowódcami pozosta³a w niewoli. W pocz±tkach XVIII wieku dzieje Czêstochowy streszczaj± siê w czêstych aczkolwiek bezskutecznych próbach opanowania twierdzy Jasnogórskiej. Bezustanne utarczki i gonitwy wojsk szwedzkich i saskich stawa³y siê ¼ród³em niezno¶nego ucisku dla miasta, które musia³o siê im nieraz sowicie op³acaæ. August II, z wdziêczno¶ci dla wiernego sobie zawsze klasztoru, wyniós³ w 1717 r. na stopieñ miasta skromn± osadê u stóp Jasnej Góry, do niedawna jeszcze wsi± Czêstochówk± znan±. W czasie konfederacyi dzikowskiej zajê³y Czêstochowê wojska rosyjskie, lecz niebawem ust±pi³y znów miejsca zastêpom austryackim. Czêstochowa w koñcu XVII w. by³a ostatni± placówk± konfederatów barskich; tutaj pod jej murami stoczono ostatni bój, po którym forteca musia³a bezwzglêdnie kapitulowaæ. Ostateczny rozbiór Polski w 1795 r. odda³ miasto w rêce Prusaków. Rz±dy ich jednak w tej czê¶ci kraju nie trwa³y zbyt d³ugo, bo ju¿ w 1806 r. odebra³y j± wojska Ks. Warszawskiego. Kongres wiedeñski wreszcie, zamykaj±c d³ugi i niespokojny w dziejach Polski okres rozbiorowy, w³±czy³ Czêstochowê ostatecznie do granic zaboru rosyjskiego. W 1826 r. oba miasta dotychczas odrêbne: Stara i Nowa Czêstochowa utworzy³y jedn± ca³o¶æ, lecz fakt ten bynajmiej przez d³ugie jeszcze lata nie wp³yn±³ na szybszy ich wzrost i rozwój. Czêstochowa zosta³a w³±czona do powiatu Wieluñskiego i w 1827 r. liczy³a tylko 5000 mieszkañców. W r. 1860 liczono w niej 9000 mieszkañców. Z nowym podzia³em administracyjnym kraju, w r. 1867 Czêstochowê od³±czono od powiatu Wieluñskiego i utworzono nowy powiat Czêstochowski. Ale i to na razie nie wp³ynê³o wiele na rozwój miasta. Dopiero wojna rosyjsko- turecka i wynikaj±cy st±d upadek kursu pieniêdzy obudzi³ ruch przemys³owy, który wp³yn±³ w stopniu bardzo wysokim na wzrost miasta. Ju¿ w 1882 r. liczono w Czêstochowie 18,000 ludno¶ci, a w dwadzie¶cia lat pó¼niej przesz³o 50,000. Dzi¶ Czêstochowa liczy przesz³o 70,000 ludno¶ci bêd±c jednym z najwa¿niejszych przemys³owych ognisk kraju naszego. _________________________________________________________________ << poprzednia | nastêpna >>
Historya Czêstochowy- to g³ównie historya Jasnej Góry; tej za¶ w krótkim zarysie podaæ nie mo¿na, gdy¿ jest tak ¶ci¶le zwi±zana z dziejami ca³ej Polski, przynajmniej w dwóch ostatnich wiekach jej niezale¿no¶ci, ¿e mimowoli musieliby¶my wkroczyæ w ogólny bieg wypadków historycznych, na co znowu rozmiary Przewodnika nie pozwalaj±. To te¿ nie kusz±c siê o ca³okszta³t dziejów, podajemy tu trzy krótkie szkice traktuj±ce 1) o pielgrzymkach królów polskich do Jasnej Góry, 2) o rozwoju historycznym miasta, 3) o twierdzy Jasnogórskiej. II. Rys Historyczny rozwoju miasta Czêstochowy Czêstochowa powsta³a z po³±czenia dwóch odrêbnych osad: miasteczka Starej Czêstochowy, po³o¿onego nad rzek± Wart±, w ziemi ma³opolskiej, w dawnym powiecie lelowskim województwa krakowskiego, oraz wioski Czêstochówki, umieszczonej u podnó¿a Jasnej Góry. Kto i kiedy za³o¿y³ to miasteczko, jakie by³y pierwsze jego dzieje, wobec braku jakichkolwiek ¶wiadectw historycznych wiedzieæ nie mo¿emy. Chlebowski jednak zwraca bardzo s³usznie uwagê, ¿e ju¿ sama nazwa Czêstochowy stanowi powa¿n± wskazówkê jej czysto s³owiañskiego, daleko w zamierzch³± przesz³o¶æ siêgaj±cego pochodzenia. Prawdopodobnie osada tutejsza by³a niegdy¶ w³asno¶ci± Czêstocha, a za³o¿on± zosta³a w tych czasach, kiedy topografia ziem s³owiañskich wi±za³a siê jeszcze naj¶ci¶lej z kwitn±cym podówczas wszechw³adnie ustrojem rodowym spo³eczeñstwa. Pierwsz± historyczn± wzmiankê o naszem mie¶cie spotykamy w 1377 r., gdy król Ludwik wêgierski obdarowa³ swego ulubieñca, W³adys³awa ks. Opolskiego, ziemi± Wieluñsk± wraz ze starostwem Olsztyñskiem, w obrêbie którego le¿a³a równie¿ i Czêstochowa. W 1382 r. ks Opolski ufundowa³ klasztor Jasnogórski i osobnym przywilejem nie tylko przeznaczy³ mu na w³asno¶æ wsi Czêstochówkê i Kawodrzê, ale w dodatku zapewni³ mu dochody na dziesiêcinach p³aconych z czynszów miejskich i z m³ynów miasteczka Czêstochowy. Od tej pory dzieje Czêstochówki wi±¿± siê jak naj¶ci¶lej z dziejami samego klasztoru Jasnogórskiego. Mieszkañcy tej osady, podobnie jak to bywa³o zwykle w dobrach duchownych, uwolnieni zostali przywilejem fundacyjnym od wszelkich powinno¶ci i wypraw wojennych, od ciê¿arów publicznych z wyj±tkiem bardzo niewielkich stosunkowo op³at, sk³adanych na rzecz panuj±cego ksiêcia. Stara Czêstochowa jednak nie pozostawa³a d³ugo w rêkach Opolczyka, bo ju¿ W³adys³aw Jagie³³o odebra³ ambitnemu cudzoziemcowi wszystkie obszerne dobra na granicy ¶l±zkiej i wcieli³ je z powrotem do Korony. Wiek XV zaznaczy³ siê w dziejach Czêstochowy czêstemi rabunkowymi najazdami wojsk cudzoziemskich, przeci±gaj±cych w pobli¿u. Hussyci czescy, zamieszkuj±cy licznie pograniczne ¶l±zkie miasteczka, wojska najemne Jerzego z Podiebradu, zwabione s³aw± niezmiernych bogactw klasztoru, pustoszy³y nieraz miasto Czêstochowê i okoliczne wsi klasztorne. Kazimierz Jagielloñczyk, który po stronie czechów bra³ udzia³ w walce przeciw Maciejowi, królowi wêgierskiemu, niejednokrotnie odwiedza³ okolice Czêstochowy, zbieraj±c tu pospolite ruszenie, aby nastêpnie wkroczyæ st±d w ziemiê ¶l±zk± i opanowaæ Wroc³aw. Te wszystkie zamieszki wojenne tamowa³y swobodny wzrost i pomy¶lny rozwój miasta i powodowa³y, ¿e na przeci±g d³ugich lat pozosta³o ono zawsze tylko nie znacz±c±, ubog± osad± o charakterze wybitnie rolniczym. Dopiero dziêki zabiegom Zygmunta Jagielloñczyka, ksiêcia na G³ogowie i Opawie, Czêstochowa zaczê³a cokolwiek podnosiæ siê ze swego pierwotnego stanu zastoju i upadku. Za jego wstawiennictwem król Aleksander w 1502 r. nada³ mieszkañcom Czêstochowy wszelkie swobody miejskie na mocy prawa magdeburskiego, a w dwa lata pó¼niej pozwoli³ im w celu o¿ywienia stosunków handlowych zbudowaæ most na Warcie i pobieraæ myto od ka¿dego wozu z towarami. Lustracya z 1564 r. podaje nam dok³adnie stan miasta, który nast±pi³ bezpo¶rednio po tych zarz±dzeniach. W Czêstochowie by³o wtedy: domów 218, jatek rze¼niczych 14, piekarzy 19, szewców 23, pal±cych gorza³kê 9, garncarzy 10. Jarmarków rocznie odbywa³o siê 4. W razie pospolitego ruszenia miasto obowi±zane by³o wyprawiæ wóz wojenny nale¿ycie zaopatrzony. W XVI wieku ¿ycie ówczesnej Polski omija³o starannie Czêstochowê. Dopiero w 1620 r. odby³ siê w jej murach zjazd Zygmunta III z arcyksiêciem Karolem, biskupem wroc³awskim. Wtedy to zapad³a uchwa³a, na mocy której król Polski zmuszony by³ wys³aæ na pomoc cesarzowi, nêkanemu wojn± trzydziestoletni±, s³ynne w historyi zastêpy Lisowczyków. W 1652 r. bandy rozbójnicze z³upi³y i podpali³y Czêstochowê, która do szczêtu prawie zgorza³a. Niezad³ugo, bo zaledwie w kilka lat pó¼niej, w czasie wojny szwedzkiej, Czêstochowa, wyniszczona d³ugotrwa³em oblê¿eniem twierdzy Jasnogórskiej, podupad³a ostatecznie. Lustracya z 1664 r. ¶wiadczy o tem a¿ nadto dowodnie: domów w Czêstochowie by³o wtedy 156, piekarñ cechowych 10, sukienników 4, krawców 2, kowal 1, ku¶nierzy 2, szewców 12, bednarzy 3, miecznik i kotlarz, a gorza³kê pal±cych 20. W rok potem nowa, sro¿sza jeszcze klêska spad³a na Czêstochowê i jej okolice. Lubomirski, ówczesny starosta Olsztyñski, wyst±pi³ przeciwko królowi i na czele zbuntowanych wojsk zwi±zkowych roz³o¿y³ siê obozem pod Czêstochow±. W ¶lad za nim przyby³y tam równie¿ i wojska królewskie. Bitwa wywi±za³a siê nagle wskutek nieprzyjaznego spotkania podjazdów, pl±druj±cych po mie¶cie, w chwili, gdy rokoszanie przeprawiali siê jeszcze przez Wartê. Zrêczny manewr tylnej stra¿y jednak nietylko ocali³ zwi±zkowych, ale jeszcze przygotowa³ im ¶wietne zwyciêstwo. Sp³oszone chor±gwie litewskie wojska królewskiego daremnie chroni³y siê w rozsypce pod zamkniête szczelnie na znak neutralno¶ci bramy klasztoru. 1300 królewskich leg³o na placu boju, reszta wraz z swymi dowódcami pozosta³a w niewoli. W pocz±tkach XVIII wieku dzieje Czêstochowy streszczaj± siê w czêstych aczkolwiek bezskutecznych próbach opanowania twierdzy Jasnogórskiej. Bezustanne utarczki i gonitwy wojsk szwedzkich i saskich stawa³y siê ¼ród³em niezno¶nego ucisku dla miasta, które musia³o siê im nieraz sowicie op³acaæ. August II, z wdziêczno¶ci dla wiernego sobie zawsze klasztoru, wyniós³ w 1717 r. na stopieñ miasta skromn± osadê u stóp Jasnej Góry, do niedawna jeszcze wsi± Czêstochówk± znan±. W czasie konfederacyi dzikowskiej zajê³y Czêstochowê wojska rosyjskie, lecz niebawem ust±pi³y znów miejsca zastêpom austryackim. Czêstochowa w koñcu XVII w. by³a ostatni± placówk± konfederatów barskich; tutaj pod jej murami stoczono ostatni bój, po którym forteca musia³a bezwzglêdnie kapitulowaæ. Ostateczny rozbiór Polski w 1795 r. odda³ miasto w rêce Prusaków. Rz±dy ich jednak w tej czê¶ci kraju nie trwa³y zbyt d³ugo, bo ju¿ w 1806 r. odebra³y j± wojska Ks. Warszawskiego. Kongres wiedeñski wreszcie, zamykaj±c d³ugi i niespokojny w dziejach Polski okres rozbiorowy, w³±czy³ Czêstochowê ostatecznie do granic zaboru rosyjskiego. W 1826 r. oba miasta dotychczas odrêbne: Stara i Nowa Czêstochowa utworzy³y jedn± ca³o¶æ, lecz fakt ten bynajmiej przez d³ugie jeszcze lata nie wp³yn±³ na szybszy ich wzrost i rozwój. Czêstochowa zosta³a w³±czona do powiatu Wieluñskiego i w 1827 r. liczy³a tylko 5000 mieszkañców. W r. 1860 liczono w niej 9000 mieszkañców. Z nowym podzia³em administracyjnym kraju, w r. 1867 Czêstochowê od³±czono od powiatu Wieluñskiego i utworzono nowy powiat Czêstochowski. Ale i to na razie nie wp³ynê³o wiele na rozwój miasta. Dopiero wojna rosyjsko- turecka i wynikaj±cy st±d upadek kursu pieniêdzy obudzi³ ruch przemys³owy, który wp³yn±³ w stopniu bardzo wysokim na wzrost miasta. Ju¿ w 1882 r. liczono w Czêstochowie 18,000 ludno¶ci, a w dwadzie¶cia lat pó¼niej przesz³o 50,000. Dzi¶ Czêstochowa liczy przesz³o 70,000 ludno¶ci bêd±c jednym z najwa¿niejszych przemys³owych ognisk kraju naszego. _________________________________________________________________ << poprzednia | nastêpna >>
